Maŋgii koijâdum koččâmušah

Táválávt viehâ älkkeht. Lii tehálâš iberdiđ, ete párnááh iä lah siämmáánáál kiddâ sánálii viestâdmist ko rävisulmuuh. Aitârdem, perustem, addiittâllâm, kiäsutteijee porgâm já mielâstitteeh ulmuuh láá párnážân ennuv tergâdumoseh ko kielâ, mii sunjin sárnoo. Pargeeh čäittih párnážân maaŋgânáál, ete iberdeh suu já reagisteh suu tárboid. Páárnáš sáttá jieijâs jiešvuođâi mield leđe jo-uv uáli kiäsuttum uđđâ kielâst teikâ orroođ nuuvt ko tast ij ličij mihheen eromâšijd. Párnáá ahe puáhtá vaikuttiđ áášán. Páárnáš, kote vuossâmuu keerdi eellimstis puátá tiipšon pääihi ulguubel, ij viehâ vissásávt tuárju kielâpiervâl kielâ. Kenski sun arvâl, ete tipšoost kalga sárnuđ eresnáál! Motomin stuárráb páárnáš sáttá vistig imâštâllâđ teikâ kommentistiđ negatiivlávt-uv uđđâ kielâ, eromâšávt jis sun lii ovdil lamaš suomâkielâlii peivitipšoost, mutâ taat mana táválávt jotelávt lappâd. Vaanhimeh kannatteh-uv čielgiđ stuárráb párnážân muuneeld, ete mast kielâpiervâlist lii koččâmuš.

Asâttâhškoovlâst tile lâi viärráámuu muddoost tot, ete sämikielâlâš páárnáš finnij ráŋgáštâs tast ko sun sáárnui áinoo kielâ mon sun maatij, ijge ohtâgin rävisolmooš iberdâm suu kielâ já kulttuurtuávváá. Eenâblohokielâlii asâttâhškoovlâ čuávumuššân maŋgâ sämipáárnáš monâttij suu vuossâmuu kielâs. Kielâpiervâlist páárnáš máttá sárnuđ suu mättim kielâ já sunjin čáittoo čielgâsávt, ete iberdeh suu já huolâtteh sust, veikâ sárnuh-uv sunjin eres kielâ. Toimâ vuáđuduvá sämikulttuurân. Párnáá vuossâmuu kielâ iä uccááš iäge tuálvu meddâl, peic sun finnee ton paaldân nube kielâ.

Taat annoo maŋgii prinsiipin aarrâd, tievâslii kielâláávgust, ovdâmerkkân ruotâkielâlii kielâláávgust Suomâst. Ruotâkielâlii kielâláávgu já sämikielâlii kielâpiervâl tuávváštile, vuolgâsajeh já ulmeh láá kuittâg maaŋgâin oosijn viehâ sierâlágáneh. Sämikielâi tile lii nuuvt uhkevuálásâš já háváduvvee, ete párnážân kalgeh viggâđ adeliđ puoh máhđulâš torjuu sämikielâ oppâmân. Tooláá algâttum kielâpiervâl já sämikielâliih ohtâvuođah ton ulguubeln taheh máhđulâžžân noonâ kielâoppâm ovdil škovlâave. Taat lii tehálâš, tastko škovlâpirrâsist suomâkielâ já suomâkielâlii kulttuur vaikuttâs lii kuittâg nanos. Kyevti teikâ maaŋgâ kielâ oppâm siämmáá ääigi pääihist teikâ pääihi ulguubeln lii aaibâs táválâš – maaŋgâin kuávluin maailmist ennuv táválub ko šoddâm oovtkielâlâžžân.

Rävisolmooš sáttá verdidiđ kielâpiervâl toos, ete sun jieš kartâččij  kielâpirrâsân, kost sun ij ibbeerd sarnum kielâ. Párnáá tile kielâpiervâlist lii kuittâg aaibâs eres. Uccpárnáást lii viehâ viijđes kognitiivliih já psyykkisiih kiärgusvuođah oppâđ kielâ já maaŋgâ-uv kielâ paldluvâi. Sust iä lah kielân já oppâmân lohtâseijee munejurduuh. Kielâpiervâlist sij iä máttááttâl kielâ sierâ oppâamnâsin já objektin peic páárnáš uáppá tom luándulávt tooimâ paaldâst. Konkreetlii porgâmân ovtâstum kielâoppâm lii pehtil.

Ulmuu kielâtááiđust passiivlâš kielâtáiđu (iberdem) já aktiivlâš kielâtáiđu (sárnum) sättih leđe viehâ sierâ tääsist. Passiivlâš kielâtáiđu ovdán párnáást, kote lii merikoskâsávt kielâpiervâlist, tego jiešmeidlist, mutâ aktiivlii kielâtááiđu uásild ovdánem lii viehâ ohtâgâslâš. Kielâpiervâlist iä pyevti iäge uážu páguttiđ párnáá sárnuđ sämikielâ, já motomeh párnááh sättih kuhháá-uv pissoođ tast kielâst, mii lii sijjân olssis puoh älkkeemus, ađai sii vuossâmužžân oppâm kielâst. Kielâvaljim puáhtá stivriđ mottoomlágán ucemus irâttem laahâ. Sáttá meid leđe, ete párnáást ij vala lah sánádâhlâš kiärgusvuotâ pyevtittiđ sárnum; sunhân puáhtá sárnuđ jieš tuše, jis sunjin láá adelum piergâseh sárnum várás. Jieškote-uv párnáást láá sierâlágáneh movtijdittee ääših já ohtâgâslâš sundášume maailmân – nuuvt meid kielân. Ovdâmerkkân párnáá sosiaallii identifisistum tárbu, jieškriittâlâšvuotâ já maaŋgah eres luándulii temperament jiešvuođah sättih vaikuttiđ suu kielâvaljiimân sämikielâ já suomâkielâ kooskâst. Meid skipárij já pääihi kielâtile já pirrâs jurdâččemvyevih sättih vaikuttiđ. Veikâ kielâpiervâlpáárnáš ij vala jieš sárnuččii sämikielâ, te kielâoppâmproosees lii ohtânmaanoost joođoost.

Uánihávt ettum tienuuvt, ete sämikielâliih rävisulmuuh viettih ääigi párnáin nuuvt ennuv ko máhđulâš já sárnuh sämikielâ. Mielâstubbooht tagarij ašijguin já porgâmáin taggaar, mii kiäsut párnáá. Kielâpiervâlist taat uáivild tom, ete pargeeh kolgâččii uásálistiđ párnái ohtsâš sieráid nuuvt ennuv ko máhđulâš já nube tááhust meid viettiđ ääigi jyehi párnáin sierâ. Návt sämikielâ sárnoo rävisolmooš addel párnážân kielâlii maali já piergâsijd sämikielâ sárnumân. Kielâpiervâl ulguubeln vaanhimijn lii tehálâš huolâttiđ tast, ete páárnáš kulá sämikielâ maaŋgâpiälálávt já sierâ ohtâvuođâin. Tuše kuullâm ij kuittâg oovded aktiivlii kielâtááiđu peic toos tarbâšuvvoo vuáruvaikuttâs. Jis vaanhimeh iä jieš paste sárnuđ párnáin sämikielâ, te ličij tehálâš uuccâđ ohtâvuođâid eres kielâsárnoid ovdâmerkkân suuvâ, uápisulmui teikâ siärvuslii tooimâ peht. Párnáá puáhtá irâttiđ ruokâsmittiđ sämikielâ sárnumân meid koijâdmáin, ete mii miinii lii sämikielân, teikâ maht monnii ääši puáhtá ettâđ sämikielân. Lii kuittâg kiddâ párnáást, ete tuáimá-uv koijâdem – motomeh párnááh iärdojeh já nubeh movtáskeh tast.

Lii uáli táválâš, ete párnááh sárnuh kielâpiervâlist koskânis suomâkielâ. Tagareh-uv párnááh, kiäh sárnuh aktiivlávt sämikielâ kielâpiervâl rävisulmuid, sättih sierâdiđ koskânis ain suomâkielân. Láá tiäđust-uv meid párnááh, kiäh kevttih koskânis kuohtuid kielâid teikâ tuše sämikielâ. Kielâvaljim lohtâs kielâ almos tilán. Sämikielâlij kielâpiervâlij párnááh láá hárjánâm toos, ete iänááš uási sii tubdâm párnáin sárnuh suomâkielâ, sii päikkikiellân lii maŋgii tuše suomâkielâ, já ovdâmerkkân párnáikulttuur sii pirrâ lii enâmustáá suomâkielâlâš. Mij rävisulmuuh pyehtip tiäđulávt meridiđ, ete sárnup koskânis sämikielâ, tastko mij anneep tom tergâdin, já tot lii-uv ohtâ sämikielâ iäláskem tááhust velttidmettum valjim. Párnááh kuittâg-uv tuáimih häärviht tagarij árvuvaljiimij vuáđuld. Párnáid ij pyevti páguttiđ, ijge “sárnuđbâ sämikielâ!” -tijpâlâš tarvanem párnái sierâdmáid lah loppâloopâst ávhálâš. Tilán puáhtá vaikuttiđ pyeremustáá tienuuvt, ete pargeeh uásálisteh párnái sierâdmáid nuuvt ennuv ko máhđulâš. Sämikielâlii rävisulmuu mieldiorroom joođeet maŋgii toos, ete párnááh sárnuh tiileest sämikielâ meid nubijdis. Nubbe vyehi lii kielâlii maali adelem tienuuvt, ete kevttih párnái mielâmield sierâid, speelâid jna. nuuvt ennuv ko máhđulâš meid ohtsijn tooimâin. Ko párnááh finnejeh rävisulmust sämikielâlii maali veikkâbâ autoroođijn sierâdmân, sij sättih älkkeebeht sárnuđ sämikielâ meid maŋeláá talle ko sierâdeh autoroođijn, ko rävisolmooš ij lah mieldi.

Kihheen ij sáárnu aalgâ rääjist noormâi mield – ij meid oovtkielâlâžžân šaddee suomâ- teikâ eŋgâlâskielâlâš páárnáš. Stuorrâ eenâblohokielâ páárnáš kuittâg-uv kulá já piäsá kevttiđ nuuvt ennuv, ete párnáá kielâliih feeilah pääcih táválávt arâpärnivuođâ maŋa meddâl tađe eenâb iirâthánnáá. Sämikielâlii párnáá puotâ tile puáhtá kuittâg leđe nubbe: kielâfeeilah já kielâtááiđu rääigih sättih kulluđ kielâst kuhháá arâpärnivuođâ maŋa-uv, jis áášán ij kiddii huámášume. Olmâ vyehi tarvaniđ párnáá kielân ij kuittâg lah njuolgist cuoigim, párnáá sárnum koskâldittem, já vala ucceeb párnáá hepâdittem. Jyehi sääni, mon kielâpiervâlpáárnáš iätá, lii lävkki ovdâskulij! Párnáá sämikielâlii sárnum kalga ain väldiđ positiivlávt já ruokâsmittiđ párnáá, veikâ tast liččii mon ennuv feeilah. Pyereeb vyehi tivvoođ feeilâ lii ettâđ sääni teikâ ääši olmâ häämist. Jis sämikielâlâš rävisolmooš – kielâpiervâlist teikâ pääihist – huámmáš párnáá sämikielâst pisovâš čuolmâid tiätusoojijn, kannat uuccâđ taggaar materiaal, tego teevstâid, kukkâsijd teikâ sierâid, main tot kielâ jiešvuotâ itá. Jis ovdâmerkkân moonnâm äigihäämi pyevtit maŋgii vaigâdvuođâid, te páárnán kannat luuhâđ mainâsijd, main kiävttoo ennuv tot äigihäämi, já savâstâllâđ párnáin mainâsist. Puáhtá meid algâttiđ koijâdâllâđ ain párnáá peeivist teikâ oholoopâst tienuuvt, ete moonnâm äigihäämi itá nuuvt koččâmušâin ko meid vástádâsâin.

Ko sárnuh tiervâs párnáást, kote ovdán normaallávt, te vástádâs lii čielgâs: ij toovât. Motomijn tutkâmušâin maaŋgâkielâlijn párnáin lii raportistum uccâ kielâovdánem ájánem, mut iäru oovtkielâláid kuittâg láppoo majemustáá škovlâavveest. Nubeh tutkâmpuátuseh oppeet čujotteh toos, ete tággáár ájánem ij lah ollágin. Sämikielâ oppâm puáhtá oinuđ párnáá suomâkielâlii sárnumist: páárnáš puáhtá ovdâmerkkân tiätuavveest kevttiđ sämikielâlijd saanijd suomâkielâ kooskâst teikâ sujâttiđ suomâkielâ saanijd sämikielâ morfologia mield. Taat lii normaal uási kyevtkielâlâšvuođâ, ij merkkâ hemâdâsâst. Sämikielâ vaikuttâs párnáá suomâkielâ sárnumist láppoo iänááš párnáin jotelávt, tastko suomâkielâ lii váldukielâ, mii kulloo jyehi saajeest. Ohtâgin kielâpiervâlpáárnáš ij lah tiäđui mield velttum oppâmist suomâkielâ sämikielâ tiet! Kyevtkielâlâšvuođâ mieldi pyehtim kielâtiäđulâšvuotâ (nk. metakielâlâš kompetens) puáhtá meid vaikuttiđ positiivlávt suomâkielâ ovdánmân já eres kielâi oppâmân.

Šiev, ete vaanhimeh taan tiileest halijdeh adeliđ párnážân sämikielâ tááiđu! Puoh pyeremus ličij tiäđust-uv, jis vaanhimeh teikâ nubbe sunnust puávtáččii máttááttâllâđ párnáá oppâm sämikielâ. Taas láá tääl ain pyerebeh máhđulâšvuođah, ko sämikielâi rävisolmoošmáttááttâs lii fáállun nuuvt luokkaviste- ko virtuaalmáttááttâssân, uánihiskuursah já oles ive kukkosiih intensiivuápuh, já materiaaleh jiešmáttááttâlmân-uv láá ain eenâb. Jis vaanhimeh iä mottoom suujâst paste máttááttâllâđ sämikielâ, kannat mušteđ, ete mon peri kielâ maaŋgâpiälásâš sárnum párnážân oovded suu jurdâččem já kielâlii naavcâ; luuvâ mainâsijd já kukkâsijd párnážân nuuvt ennuv ko puávtáh toos kielân, mon máátáh. Párnážân kannat iävtuttemeht uuccâđ sämikielâlijd ohtâvuođâid aldapirrâsist já siärvuslii tooimâ peht, já pääihist puáhtá anneeđ ävkkin sämikielâlii media já kulttuurfalâlduv. Kiirjijd puáhtá luuhâđ párnážân sämikielân uccâ-uv kielâtáiđoin, ko peri máttááttâl vuáđuaašijd jienâdmist. Sämikielâlijd huolhijd já uápisulmuid kannat ruokâsmittiđ sárnuđ párnáin sämikielâ. Meid aldapirrâs positiivlâš já ruokâsmittee jurdâččemvyehi oovded párnáá kielâovdánem!

Kannat kevttiđ, já ij pilleed! Uccâ-uv sämikielâ kevttim lii pyereeb ko ij ollágin. Párnážân puáhtá ovdâmerkkân ettâđ tiätu eđâlduvâid ain sämikielân, já kiirjij luuhâm, lávlum já kukkâsij luuhâm luhostuvá vaanhim uccâ-uv sämikielâ táiđoin. Kielâ puárrán, ko tom kiävttá, já vuáruvaikuttâskoskâvuotâ jieijâs párnážân lii eromâš movtijdittee kielâtááiđu naanodmân. Puoh párnááh iä vääldi aaibâs positiivlávt tom, jis vanhim sárnuškuát pääihist eres kielân ko ovdil, mutâ vuástálistem mana táválávt jotelávt lappâd. Kielâpiervâlpáárnáš kulá sämikielâ kielâpiervâlist já tuáivu mield nuuvt maŋgâ eres-uv saajeest ko máhđulâš, te jieijâs vaanhim epitievâslâš sämikielâ ij pilled suu oppâm. Vaanhim kannat kuittâg kiddiđ huámmášume jieijâs kielân. Luhhoost sänikirjeh, nettisänikirjeh, kielâtärhistemohjelmeh já oppâmateriaaleh išedeh tááláá ääigi vaanhim sämikielâ iäláskitmist já paijeentolâmist.

Tot lii kiddâ tast, ete maid haalijd. Jis ulmen lii sämikielâ viijđásub iäláskem oles siärváduvvâst, ete kielâpiervâl ij pijssáá. Suhâpuolvâi koskâsâš kielâ sirdâšum lii velttidmettum uási kielâ eellimvuáimálâšvuođâ, ijge mihheen toimâ pyevti sajanpieijâđ perruu rooli kielâ já kulttuur sirden. Kielâpiervâl ij meid veltihánnáá lah tuárvi toos, ete sämikielâst šodâččij párnážân loppâelimân luándulâš já njyebžilis kevttimkielâ. Toos vaikutteh ennuv sämikielâliih ohtâvuođah kielâpiervâl ulguubeln já maŋa, tego päikki já škovlâ. Párnážân vaanhimij viggâmušah sämikielâ oovdân lii tehálâš positiivlâš viestâ, já västideijeenáál vaanhimij passiivlâšvuotâ kielâ háárán puáhtá viestâdiđ párnážân, ete koččâmuš ij lah uáli merhâšittee ääšist, teikâ ete kielâ kulá tuše kielâpiervâlân. Maailmvijđosávt ohtâ uhkevuálásij kielâi iäláskittem táválijn čuolmâin lii tot, ete vaanhimeh vyerdih liijkás ennuv virgálijn instituutioin (mieldiluhâmáin arâšoddâdem) jieijâs kielâ kááijumist iäge lah vaalmâš jieš porgâđ ton oovdân.

Kielâlâš já kulttuurlâš assimilaatio lii oles sämiaalmugân kyeskee tragedia, mon luodah iä lappuu kivkked, veikâ ovdánem lii-uv maaŋgânáál moonnâm positiivlii suundán. Kielâiäláskittem kosânin lii maŋgii tot, ete olmooš ij paste mutteđ suu jieijâs kielâlii lattim, veikâ kenski halijdičij-uv. Puárásub sämmiliist sáttá leđe noonâ lattimmalli, mon mield párnážân kalga sárnuđ suomâkielâ – já návt sun lii kenski toimâm jieijâs maajeeldpuátteiguin-uv. Sämikielâ sárnum sáttá ubânâsân tovâttiđ negatiivlijd tobdoid já muštoid. Puárásub sárnoopuolvah sättih meid tusástuđ kielâiäláskittem mieldi pyehtim sämikielâi oovdedmân já modernisistmân: nuorâ sárnoi sárnumhân ij innig ubâ ibbeerd! Puáhtá meid leđe vaigâd lyettiđ toos, ete kielâpiervâlpáárnáš ibbeerd sämikielâlii sárnum pyereest, veikâ jieš kenski västid iänááš suomâkielân. Ei. ovdil mainâšum suujah pyehtih jođettiđ toos, ete jieijâs aldapiirâs ij ain, kuittâg aalgâst, paste molsođ sämikielân párnáin. Tággáár tile váátá ibárdâs já ääigi. Ávus savâstâllâm puáhtá išediđ, já kenski tađe-uv pyerebeht positiivliih ovdâmeerhah: jis ránnjá sárnu suu párnáápárnái sämikielâ, te mane jiem mungis talle!

Veikâ kyevtkielâlâžžân šoddâmist lii-uv koččâmuš uáli luándulii já positiivlii prosesist, te tot lii párnážân meid psyykkisâš já emotionaallâš proosees, moos kuleh maaŋgâlágáneh mudoh. Muddo, mii oro tuálvumin maasâdkulij, puáhtá-uv leđe eromâš ovdánemmuddo párnážân. Lii viehâ táválâš, ete kielâpiervâlpárnážân šaddeh koskâpuddâsiih tobdoh teikâ mudoh, kuás sämikielâ teikâ kielâpiervâl oroh suu mielâst ahevin. Páárnáš sáttá čäittiđ tágárijd tobdoid tuše vaanhimáid teikâ meid kielâpiervâlist. Tyellittälli ittee ahevis tobdoin ij kannat perustiđ liijkás ennuv. Arâšoddâdem kielâ- já kulttuurpiirâs lii ohtâ maaŋgâin valjiimijn, maid vaanhimeh taheh párnáidis peeleest – ij tađe omâsub äšši. Vanhim ij koolgâ anneeđ jieijâs sujâlâžžân tast, ete sun lii valjim párnážis pyerrin maidnii taggaar, mii ij párnáá mielâst lah jyehi tove suotâs. Stuárráb páárnán kannat sárnuđ njuolgist tast, ete mane sun lii kielâpiervâlist, mii sust ij liččii kielâpiervâlttáá, já mane sämikielâ táiđu lii sunjin pyerrin. Jis párnáá negatiivlâš sárnum sämikielâst, sämmilâšvuođâst teikâ kielâpiervâlist juátkoo kuhháá teikâ hettiiškuát juávhu tooimâ, te vaanhimeh já kielâpiervâl pargeeh kalgeh oovtâst smiettâđ, ete maht ličij pyeremus kieđâvuššâđ ääši. Negatiivlâš sárnum puáhtá meid sirdâšuđ párnáást nuubán.

Kale lii. Vuálá škovlâahasâžžân šoddâm kyevtkielâlâšvuođâst lii tutkâmušâi mield ennuv positiivliih vaikuttâsah párnáá ovdánmân, veikâ ohtâvuotâ nube kielân hiäjusmuuččij-uv teikâ potkâničij mottoom ääigi. Kielâpiervâl naanood párnáá sämikulttuur tubdâm já identiteet, já tot ráhtá párnážân vuáđu sämikielâ maajeeb aktivistem várás, veikâ škovlâmáttááttâs ij liččiigin sämikielân. Sämikielâi máttááttâs lii finnimnáál maŋgii tain-uv päikkikuddijn, main sämikielâ ij kevttuu máttááttâskiellân, já laavâ mield párnáást, kote sárnu sämikielâ eenikiellân, lii vuoigâdvuotâ sämikielâ máttááttâsân škoovlâst. Ive 2018 joton vyelgee Sämitige já Ucjuv kieldâ sämikielâi káidusmáttááttâs pilothaavâ peht máhđulâšvuođah sämikielâ oppâmân káidusohtâvuođâi peht puáráneh oles Suomâst. Meid sämikielâlii já kyevtkielâlii (suomâ – säämi) škovlâmáttááttâs koijâdem já iävtuh láá ain lassaanmin meid sämmilij päikkikuávlu ulguubeln. Sämmilij päikkikuávlust sämikielâlii uáppest vuod lii vuoigâdvuotâ finniđ iänááš sämikielâlii škovlâmáttááttâs. Jis taat vuoigâdvuotâ ij olášuu, te kannat väldiđ ohtâvuođâ škoovlâ njunošáid, jieijâs kieldân teikâ Sämitige škovlimčällei já kielâtorvočällei.

Pärni kale piergee. Škovlâmáttááttâs lii suu várás, ij vaanhimij. Máttááttâsvuáváámij já škovlâkulttuur nubástusâi mield liävsuh já iskosij várás luuhâm iä lah innig siämmáá roolist ko 30 ihheed tassaaš. Vaanhimeh pyehtih tuárjuđ párnáá škovlâjotteem mudoi-uv ko nuuvt, ete koijâdâleh kiirjijn já išedeh kirjálijn pargoin. Maŋgii materiaaleh, maid kevttih sämikielâlii máttááttâsâst, láá meid suomâkielân – já vaidâlitteht maaŋgah valmâš oppâkirjeh láá tuše suomâkielân – te nuuvt haalijddijn vaanhimeh pyehtih kale čuávvuđ materiaalijd. Jis liävsuh já päärni škovlâjotemist išedem oroh lemin perruu kielâtile tiet vaigâdeh, kannat leđe ohtâvuođâst máttáátteijei jo ovdil ko pärni sirdâšuvá škoovlân.

Oovtâčielgiittâslâš vástádâs taas ij lah. Valjim miäruštâl párnáá kielâtááiđu já perruu uulmij lasseen luándulávt tot, ete maggaar máttááttâs päärni jieijâs škoovlâst lii fáállun. Ovdâmerkkân anarâškielâliih kielâpiervâlpäärnih láá Anarist masa spiekâsthánnáá sirdâšum anarâškielâlii ovdâ- já vuáđumáttááttâsân. Ucjuuvâst lii toimâm sämi- já suomâkielâlij luokai paaldâst eromâš kielâlávguluokka, moos uási kielâpiervâlpaarnijn lii sirdâšum. Nuorttâlâškielâlii amnâsmáttááttâs lii lamaš fáállun tuše Čevetjäävri škoovlâst motomijn amnâsijn, te Avveel nuorttâlâškielâlii kielâpiervâl päärnih láá sirdâšum suomâkielâlii máttááttâsân já finnim kielâmáttááttâs nuorttâlâškielâst. Vaanhimeh kalgeh mušteđ, ete vuáđumáttááttâslaavâ mield sämikielâlii škovlâliist lii sämmilij päikkikuávlust vuoigâdvuotâ finniđ iänááš sämikielâlii škovlâmáttááttâs. Jis taat vuoigâdvuotâ ij olášuu, te kannat väldiđ ohtâvuođâ škoovlâ njunošáid, jieijâs kieldân teikâ Sämitige škovlimčällei já kielâtorvočällei.

Motomin kulá, ete sárnuh tievâslii kyevtkielâlâšvuođâst teikâ täsitiädulii kyevtkielâlâšvuođâst. Tain tuáváduvâin láá ovdâmerkkân kielâtutkâmist luoppâm, ko láá iberdâm ovdiist pyerebeht tom, ete ulmuu elimist jieškote-uv kielâin puáhtá leđe uáli sierâlágán roolih já tääsih. Kyevtkielâlâšvuotâ ij uáivild teikâ vaađâ tom, ete olmooš haaldâš kyevti kielâ aaibâs siämmáá pyereest puoh suorgijn (iberdem, sárnum, kirjálâš táiđu jna.) já puoh fáádái ohtâvuođâst. Kielâ eellimvuáimálâšvuotâ já ohtsâškodálâš sajattâh pyehtih vaikuttiđ kyevtkielâlâšvuotân viehâ ennuv, ovdâmerkkân tienuuvt, ete eenâblohokielân škuávlejum ucceeblovokielâ sárnoo ij määti ollágin čäälliđ jieijâs kielâ. Kuittâg sust láá čielgâsávt kyehti kielâ, moin sun tuáimá eellimstis. Toimâlâš kyevtkielâlâšvuotâ lii tuávádâhhân irâttâs čäittiđ taam kielâtááiđu já kielâtile maaŋgâhámásâšvuođâ. Kielâpiervâlist sämikielâ oppâm páárnáš sárnu talle ko aalgât škoovlâ maŋgii nanosubbooht suomâkielâ ko sämikielâ, jis äšši tárkkoo veikâbâ sánáduv vijđesvuođâ já saanij sujâttem tääsist. Nube tááhust sämikielâ puáhtá leđe sunjin luándulub kielâ tagarijn fáádáin, moh láá sunjin uáppásub kielâpiervâlist ko pääihist. Päärni sämikielâst puáhtá leđe ennuv suomâkielâ vaikuttâs, mutâ nube tááhust meid suomâkielâst sáttá leđe sämikielâ vaikuttâs. Tággáár päärnist láá kyehti kielâ, main sun puáhtá toimâđ sierâ tiilijn. Taat lii toimâlâš kyevtkielâlâšvuotâ.

Kannat selvâtškyettiđ iävtuid kielâpiervâl vuáđđudmân väldimáin ohtâvuođâ ovdâmerkkân čuávvoo peelijd: jieijâs kuávlu sämiservi, jis taggaar lii; jieijâs kieldâ teikâ kaavpug arâšoddâdemhovdâ teikâ västideijee; Sämitige kielâpiervâlstivrejeijee teikâ kielâtorvočällee. Uđđâ kielâpiervâljuávhu algâttem ij veltihánnáá tábáhtuu kivkked. Jis tooimân haalijd staatâtorjuu, te ton uuccâm čuávu tiätu iheriitmâ, ijge uđđâ juávhui čahâdem tiätu vuáđu mield rahtum budjetáid maŋgii luhostuu. Sämitigge priorist ruttâdemmiärádâsâin jo orroo kielâpiervâlij jotkum. Jis kieldâ pasta aainâs-uv aalgâst väldiđ ovdâsvástádâs tooimâ ruttâdmist, te tile lii älkkeb. Kieldâin lii Suomâst kenigâsvuotâ orniđ arâšoddâdem sämikielân tagaráid párnáid, kiäi eenikielâ lii sämikielâ. Jis eenikielâ lii suomâkielâ teikâ miinii iärásijd, tego párnáin, kiäh tarbâšeh kielâpiervâltooimâ maŋgii lii, kieldâst ij lah kenigâsvuotâ orniđ tooimâ. Jis kielâpiervâltooimâ ij lah máhđulâš algâttiđ, te kalga uuccâđ eres vuovijd sirdeđ kielâ já kulttuur párnážân.

Kale kannat. Veikâ iäruh sämikielâi kooskâ láá-uv viehâ stuárráh, te mon peri sämikielâ táiđu lekkâs párnážân uuvsâid meid jieijâs suuvâ sämikielâ oppâmân maŋeláá. Sämikulttuur já -identiteet tááhust mii peri kielâpiervâl lii párnážân pyerrin. Párnážân kannat njuolgist muštâliđ tiileest, já suu jieijâs ovdánemmudoi já perustume mield sun puáhtá uápásmiđ jieijâs suuvâ sämikielân. Páárnáš ij siähhán maaŋgâi sämikielâi oromist suu elimist! Jieškote-uv sämikielâi kuullâm lii lamaš miätá historjá viehâ táválâš tile sämmilij kooskâst. Láá meid kielâpiervâlpárnááh, kiäid sárnuh pääihist eres sämikielâ ko kielâpiervâlist, ijge tast lah táválávt mihheen čuolmâid.

Sämikielâi kuávlukielâi rigesvuotâ lii tehálâš äšši. Tááláá uhkevuálásii já háváduvvee tiileest naavcâid kalga kuittâg kuávdásmittiđ toos, ete párnááh ubânâsân uáppih kielâ. Säämi arâšoddâdem syergist lii tuođâlâš vänivuotâ škuávlejum, kielâtáiđulijn pargein, ijge lah máhđulâš tähidiđ tiätupárnážân teikâ tiätujuávkun eidu tiätu kuávlukielâ sárnoo pargee. Tággáár tiileest vaanhimeh já suuhâ  kalgeh huolâttiđ jieijâs kuávlukielâ sirdemist teikâ toos uáppáásmist. Puoh pyeremus ličij, ete páárnáš pesâččij oppâđ jieijâs kuávlukielâ vaanhimijguin teikâ huolhijguin kielâpiervâl ulguubeln. Kannat meid uuccâđ hiäivulijd jienâpaadijd, tego muusik, párnáiohjelmeh teikâ arkkâdâhpäädih.

Taat lii kyevti ääši tiet: sämikielâi almos kielâsosiologâlii tiileest já toos lohtâseijee pargeevänivuođâst. Anarâškielâ já nuorttâlâškielâ kielâsiärváduvâin, tego meid maaŋgâin kuávluin orjâlâškielâ sárnumkuávlust (ovdâmerkkân Vuáčču), sämikielâ sirdâšum suhâpuolvâst nuubán potkânij iänááš suuvâin ollásávt ovdil kielâiäláskittem äigipaje. Taat uáivild tom, ete tain siärváduvâin iä lah ollágin teikâ láá tuše motomeh tiätuahasiih ulmuuh, kiäh liččii oppâm sämikielâ eenikiellân. Tile kovvee tutkâmkiedi termâ “läpittum suhâpuolvâ”. Jis já ko halijdeh macâttiđ sämikielâ taid siärváduvváid, kalga tuhhiittiđ tom, ete kielâ iäláskiteh já sirdeh ovdâskulij meid ulmuuh, kiäh láá jieš oppâm kielâ škoovlâst já/teikâ rävisolmožin. Tego ettum, te säämi arâšoddâdem syergist lii tuođâlâš vänivuotâ škuávlejum, kielâtáiđulijn pargein. Taas vaikutteh vissásávt maaŋgah eres-uv suujah ko kielâtile, ovdâmerkkân syergi hiäjus pälkki pargo vátávâšvuođâ háárán, sehe korrâ kištottâllâm sämikielâlijn áámmátulmuin jieškote-uv suorgij kooskâ. Taan tiileest lii mávsulâš äšši, ete ulmuuh, kiäh láá jieš oppâm sämikielâ kielâiäláskittem peht, láá valmâšeh uásálistiđ kielâiäláskitmân kielâpiervâlijn. Kielâpiervâlpargein ličij tehálâš uuccâđ máhđulâšvuođâid jieijâs kielâtááiđu naanoodmân pargo paaldâst.

Vuossâmuš lävkki lii savâstâllâm kielâpiervâl pargeiguin. Jis jieijâs kielâpiervâl pargeeh iä määti išediđ, te puáhtá jorgettiđ kiännii eres säämi arâšoddâdem eenâb hárjánâm áámmátulmuu piälán. Sämitige kielâpiervâlstivrejeijee iššeed vaanhimijd meid párnái kielân lohtâseijee koččâmušâin já puáhtá táárbu mield stivriđ vaanhimijd ovdâskulij torjuu ucâmist. Jieijâs kieldâ párnáiravviittâh já sárnumterapeut pyehtih ravviđ aainâs almolijn kielâovdánem koččâmušâin. Jis sist ij lah mättim maaŋgâkielâlâšvuođâ já sämikielâi syergist, te puávtáččij leđe pyeri jorgettiđ sämikielâlii tiervâsvuotâtipšoo piälán. Sämmilij párnáin lii säämi kielâlaavâ vuáđuld vuoigâdvuotâ finniđ sämikielâlijd tiervâsvuotâtipšopalvâlusâid, te jis jieijâs kieldâst ij tooimâ sämikielâlii tiervâsvuotâtipšoo, kieldâst lii kenigâsvuotâ orniđ palvâlus om. uástupalvâlusâin. Ive 2018 tooimâs lii algâttâm sämmilâš kielâravviittâh, mon peht párnái já perruu kielâkoččâmuššáid lohtâseijee ravvim lii máhđulâš finniđ Facebook teikâ šleđgâpoostâ peht teikâ puhelimáin.