Vánhemiidda

Suomas sámiid kultur- ja giellabeassedoaibma lea dárkkuhuvvon sámebearrašiid vuollái skuvlaahkásaš mánáide, geat eai beasa oahppat sámegiela ruovttus olláge dahje doarvái. Juos giellabeassejoavkkus lea sadji, dohko sáhttá muhtin dáhpáhusain váldit maiddái earágo sámemánáid. Giellabeassejoavkkuin sáhttet leat iežaset vuogádagat dan ektui, man ahkásaš mánát jovkui besset. Juos joavku lea rabas sierraahkásaččaide, ávžžuhuvvo, ahte mánná álggaha giellabeasi nu árrat go vejolaš – dalán, go bearaš dárbbaša mánnái árrabajásgeassinbáikki. Dalle mánná šaddá álggu rájes guovttegielagin.

Erenomáš sisabeassangáibádusat giellabeassái eai leat, iige dat eaktut mánás dahje bearrašis ovdamearkan gielalaš vitmatvuođa. Moadde čielga ávžžuhusa bearrašiidda goittotge leat:

1. Perheen tulee sitoutua kielipesätoimintaan pitkällä tähtäimellä. Kielipesä ei voi olla lyhytaikainen kokeilu tai väliaikaisratkaisu, vaan se tulee nähdä osana jatkumoa, jonka kautta lapselle pyritään luomaan koko elämänmittainen kieli- ja kulttuuriympäristö. Vanhempien on ymmärrettävä kielipesätoiminnan tavoitteet ja periaatteet ja kunnioitettava niitä. Perheen osallistuminen yhteiseen toimintaan on tärkeää. Jos mahdollista, lapsen tulisi päästä kielipesästä saamenkieliseen tai osittain saamenkieliseen kouluopetukseen.
2. Mánnái galgá geahččalit fállat nu olu go vejolaš doarjaga sámegiela geavaheapmái giellabeasi olggobealde. Juos gii nu fuolaheaddjiin máhttá sámegiela, livččii buorre hállagoahtit dan mánnái. Mánnái sáhttá ohcat giellabeassebáikki, vaikke oktage ii ruovttus máhtášii hállat sámegiela. Lea goittotge dábálaš ja maiddái sávahahtti, ahte dalle vánhemat geahččalit goittotge muhtin muddui oahpahallat giela. Dasa leat dán áigge ain buoret vejolašvuođat, go sámegielaid rávesolmmošoahpahus lea fállun nu luohkkálatnja- go virtuálaoahpahussan, ja materiálat iehčanas stuđeremii gávdnojit. Mánnái sáhttá ohcat sámegielat kontávttaid, ja ruovttus sáhttá geavahit ávkin sámegielat media ja kulturfálaldaga. Gánneha roahkasmahttit sámegielat fulkkiid ja oahppásiid sámástit mánáin. Maiddái lagašbirrasa positiivvalaš ja roahkasmahtti doaladupmi ovddida máná giellaovdáneami!
3. Mánná galgá oassálastit giellabeassehápmásaš árrabajásgeassimii fásta ja doarvái olu. Soaittáhat árrabajásgeassinbáikki dárbu heive funet oktii giellabeasi prinsihpaiguin ja ulbmiliiguin. Dalle máná giellaovdáneapmi ii vuolgge johtui sávvojuvvon vugiin, ja sus sáhttet maiddái leat vuogáiduvvanváigatvuođat jovkui. Heailla giellabeassejoavkku doaibman gillá das, juos oassi mánáin lea báikki alde dušše hárve iige oahpa sámegiela seammá fárttain earáiguin. Minimadiibmomearri, man sámegielat giellabeasis galggašii leat vahkus, lea 25 h/vk.

Giellabeasi doaibmanprinsihpa sáhttá konkretiseret nu, ahte mánáide hállojuvvo álot dušše sámegiella. Bargit eai geavat singuin suomagiela mange oktavuođas. Áidna spiehkastat dás sáhttá leat dilli, mas máná dearvvasvuohta dahje dorvvolašvuohta leat áitojuvvon. Bargit hállet sámegiela maiddái gaskaneaset, ja maiddái sámástit giellabeasseoktavuođain buot eará rávesolbmuiguin, geat áddejit sámegiela. Vánhemiiguin dahje ovdamearkan gussiiguin hállojuvvo lunddolaččat suomagiella, juos sii eai máhte sámegiela. Mánát ožžot hállat dan giela, maid háliidit. Go mánáid válmmašvuođat sámegiela buvttadeapmái ovdánit, bargit geahččalit roahkasmahttit ja veahkehit sin sámegiela geavaheamis. Erenomáš diliin sáhttá maiddái soahpat, ahte suomagiela ii oaččo geavahit olláge – dakkár dilli sáhttá leat vaikkeba giellabeasi boradeapmi. Ná sáhttá goittotge doaibmat dušše, juos geavat ii dagat mánáide áŧestusa. Mánáid buresveadjin lea giellabeasis, nugo dábálaččatge árrabajásgeassimis álot vuosttas prioritehta.

Mánáid passiivvalaš gielladáidu dahjege nákca áddet giela álgá ovdánit giellabeasis hui johtilit, dalán álgomuttu rájes. Rávesolbmo sáhttá leat váttis áddet dán proseassa, dasgo máná gielalaš kapasitehta ja njuovžilvuohta leat áibbas sierra dásis go mis. Giellabeasis giella laktása jotkkolaččat konkrehtalaš áššiide ja doaimmaide, mii bargá oahppamis olu beaktilut go ovdamearkan sániid ja giellaoahpa oahpahallan luohkkálanjas báikki alde čohkkámiin. Go mánná gullá sámegielat hállama alcces miela miel stoahkamiid, dávviriid ja olbmuid oktavuođas, son álgá oahppat daid guoski sátneráju johtilit. Bargit geavahit hállama doarjjan olu ii – sánálaš elemeanttaid: láhttagiid, geahčastagaid, lihkastagaid, jietnadeattuid ja govaid.

Go mánná gullá vuosttas háve sámegillii ávžžuhusa boahtit bassat gieđaid, son ii ádde sániid daninassii. Muhto son oaidná, mo bargi ná dajadettiin geahččá su ja ruvve gieđaidis oktii nugo basašii gieđaid. Nugo maiddái son oaidná, mo nuppit mánát, geat juo dihtet, mas lea gažaldat, vulget gieđaid bassanbáikki guvlui. Juos ášši ii vel áddejuvvo, bargi boahtá máná lusa, váldá su gieđas gitta ja doalvu gieđaid bassanbáikái, seammás hállamiin: “na de, geahčahan, dáppe sáhttá gieđaid bassat, donhan máhtát juo sihkkarit bassat ieš gieđaid” – dán dadjá dieđusge sámegillii. Oalle sihkkarit čuovvovaš háve mánná juo dovdá gieđaid bassanávžžuhusas man nu oahppása, ja fargga dat lea sutnje áibbas čielga ášši.

Dán láhkai áddehallan ovdána giellabeasi buot beaivválaš doaimmain. Moatte mánotbaji siste fásta ollesbeaivedikšumis leamašan mánná ádde juo dehálaš sisdoalu das, maid bargit giellabeasis hállet. Son ii vel ádde lahkage juohke sáni, muhto namalassii oppalašvuođa. Giellabeasi olggobealde ja eará olbmuid hállan sámegiela ádden sáhttá leat sutnje álggos váddásut. Mánná sáhttá hárjánit nannosit namalassii giellabeasi rávesolbmuid hállan sámegillii – juohkehašhan mis hállá vehá iežas láhkai. Dát lea okta sivva dasa, manin lea dehálaš, ahte mánná gullá nu olu go vejolaš iešguđetlágan hálliid sierra láhkai hállan sámegiela. Sámegielat rádio, mánáidprográmmat, musihkka ja jietnagirjjit sáhttet daninge doaibmat ruovttus dehálaš resursan.

Aktiivvalaš gielladáidu ovdána giellabeassemánáin čielgasit hihtásabbot go passiivvalaš dáidu, ja erohusat sierra mánáid gaskkas leat hui stuorrát. Manin seammá joavkkus okta mánná sáhttá hállagoahtit sámegiela moatti vahkus, ja nubbi ii vel máŋgga jagisge? Go mánát leat ovttaskas olbmot, geaid beroštumit, gielalaš kapasitehta, sosiálalaš doaibman, dárbbut ja figgamušat leat oktagaslaččat. Dat, man olu mánná gullá sámegiela giellabeasi olggobealde, sáhttá váikkuhit aktiivvalaš gielladáiddu ovdáneapmái. Lea goittotge vejolaš, ahte áibbas seammá eallindiliin šaddan, seammá bearraša mánáid gielalaš ovdáneapmi lea áibbas earálágan.

Máná šaddan guovttegielagin lea guhkes proseassa, mii ii álot mana justa nugo ovdamearkan vánhemat háliidivčče. Juos du mielas orru, ahte du mánná ii moktege hála sámegiela, vaikke seammá joavkku eará mánát hállet, ale heađástuva! Mánástat ii jáhkkimis leat mihkkige vigiid, su giellaoahppanproseassa dušše manná eará fárttain go geas nu earás. Proseassa lea liikká geažos áigge jođus. Nappo juos vánhemat leat fuolas máná giellaovdáneamis dahje navddát gielalaš váttisvuođaid, ášši birra gánneha hállat giellabeasis ja mánáid giellaovdáneami dovdi olbmuiguin. Juos fas lea nu, ahte giellabeassejoavkku buot mánáid giella báhcá máŋgga jahkái passiivvalaš dássái, joavkkus ii jáhkkimis leat buot ortnegis.

Aktiivvalaš hállama buvttadeapmi álgá giellabeassemánáin dávjá čuovvovaš muttuin: 1. jievžan: mánná jievžá rávesolbmuid geavahan sámegielat sániid ja oanehis frásaid 2. ovttaskas sámegielat sániid geavaheapmi: mánná geavahišgoahtá sámegiela sániid suomagiela seagas, ovdamearkan “tämä ei ole minun kappeer*” (*anárašgiella: gahpir) 3. sáme- ja suomagielat sániid ovttastuvvan cealkkadásis, ovdamearkan “minä haluan čierâstiđ ruopsis pulkkurijn* sinun kanssa” (*anárašgiella: čierastit rukses bulkoriin) 4. sámegielat olles cealkagiid dahje váldoáššis sámegielat sániid sisttisdoalli cealkagiid buvttadeapmi.

Muhtumin vánhemat dahje olggobeale rávesolbmot sáhttet fuolastuvvat das, ahte mánná hállá seahkalagaid suomagiela ja sámegiela. Dát lea baicce buorre mearka máná giela ovdáneamis ja normála oassi guovttegielagin šaddamis! Seammá guoská dasa, juos mánná sojaha sámegiela sániid suomagiela sojahanoahpa mielde dahje nuppe gežiid. Lea áibbas dábálaš, ahte mánná geavaha suomagielat sániid dallege, go máhttá juo sámástit olles cealkagiin. Guovtte- ja máŋggagielat olbmot dohppejit dávjá iežaset sátnerájus dan sáni, mii vuosttasin boahtá millii. Stuorát máná sáhttá nappo rávvet dasa, ahte son veajášii bargat dan ovdii dahje vuorddestit vehá smiehttan dihtii vástideaddji sámesáni.

Dat, mo mánná – dahje rávesolmmoš – hállá sámegiela, laktása maiddái giela almmolaš dillái, eallinfápmui, sajádahkii servošis, birrasa doaladumiide, giela geavahanoktavuođaid viidodahkii jna. Giellabeassemáná sámegielat sátnerádju lea eará sámegielat olbmuid, váldoáššis rávesolbmuid veagas. Juos sutnje ii leat goassige hállojuvvon sámegillii dihto fáttás, sus ii leat sátnerádju mainna hállat dan birra sámegillii. Giellabesiid bargit fertejit fállat mánáide nu olu gielalaš ávdnasiid go vejolaš, dahjege nuppiid sániiguin hállat sidjiide nu olu go vejolaš. Doaimma galgá maiddái plánet dan dáfus, ahte mánát besset vásihit sámegillii nu máŋggalágan fáttáid ja áššiid go vejolaš.

Lea hui dábálaš, ahte mánát hállet giellabeasis gaskaneaset suomagiela. Dakkárge mánát, geat hállet aktiivvalaččat sámegiela giellabeasi rávesolbmuide, sáhttet stoahkat gaskaneaset álot suomagillii. Nappo leat maiddái mánát, geat geavahit gaskaneaset goappáge giela dahje dušše sámegiela.  Giellaválljen laktása giela almmolaš dillái. Sámegielat giellabesiid mánát leat hárjánan dasa, ahte eanetlohku sin dovdan mánáin hállá suomagiela, sin ruovttugiellan lea dávjá dušše suomagiella, ja ovdamearkan mánáidkultuvra sin birra lea buorre muddui suomagielat. Mii rávesolbmot sáhttit diđolaččat mearridit, ahte sámástit gaskaneamet,  danin go atnit dan dehálažžan, ja dat leage sámegielaid ealáskahttima dáfus okta daid vealtameahttun válljemiin. Mánát doibmejit goittotge hárve dákkár árvoválljemiid vuođul. Mánáid ii sáhte bágget, iige “hállet dal sámegiela!” -tiippalaš reageren mánáid stoahkamiidda ii guhkit áiggis leat mávssolaš.

Dillái sáhttá váikkuhit buoremusat nu, ahte bargoveahka oassálastá mánáid stoahkamiidda nu olu go vejolaš. Sámegielat rávesolbmo báikki alde orrun duvdá dan, ahte mánát hállet sámegiela maiddái nuppiide. Nubbi vuohki lea gielalaš málle addin nu, ahte mánáide miela miel duhkorasat, spealut jna. geavahuvvojit nu olu go vejolaš maiddái oktasaš doaimmain. Go mánát ožžot rávesolbmos sámegielat málle vaikkeba biilaraŧiin stoahkamis, sii sáhttet álkibut hállat sámegiela biilaraŧiin stoagadettiin maŋŋáge, go rávesolmmoš ii leat mielde.

Sámiid kultur- ja giellabeassedoaimmas lea šaddan okta daid deháleamos sámegielaid ealáskahttinvugiin. Mii das dahká nu mearkkašahtti? Manin gánnehivčče válljet iežas máná árrabajásgeassinbáikin giellabeasi?

Servoša dáfus giellabeasi mearkkašupmi lea das, ahte dat láhčá sámegielaide ja sámekultuvrii ođđa boahttevuođa. Anárašgiela ja nuortalašgiela servošiin váikkuhusat leamaš erenomáš mearkkašahtti, danin go ovdal giellabesiid anárašgiella ja nuortalašgiella ledje juo heaitán sirdáseamis bearrašiid siste vánhemiin mánáide. Maiddái davvisámegiela dilli leamaš muhtin guovlluin seammasullasaš. Sámegielat ja sámekultuvra, maiguin ii leamaš guhkes áigái sadji suopmelaš skuvlenvuogádagas, leat giellabeassedoaimma guovddážis, doaimma lunddolaš ja positiivvalaš vuolggasadjin. Iežas giela ja kultuvrra badjelgeahččan ja fuotnun guđđet servošii čiekŋalis traumaid, ja dávjá maiddái olles buolvva dahje máŋga buolvva almmá iežas giela haga. Sámegiela oahpahalli smávva mánná lea dego giellamolsuma vuostedálkkas.

Giellabeassi váikkuha olles servošii, ii dušše mánnái ja su bearrašii. Dávjá ádját ja áhkut dahje eará boarrásut sápmelaččat, geat eai leat bastán sirdit sámegiela iežaset mánáide, sámástišgohtet giellabeassemánáiguin. Vánhemat, geat eai leat beassan oahppat sámegiela ruovttus, vásihit dávjá dehálažžan ja lunddolažžan oahpahallat sámegiela ovtta fáro iežas mánáiguin.

Buoremus dáhpáhusas mánáid bokte álgá nappo olles soga nuppe guvlui manni giellamolsun: sámegiela álget váldit ruovttoluotta, oahpahallat, aktiveret ja nannet ovttas sierra buolvvaid gaskkas. Okta dehálaš giellabeassedoaimma čuovvumuš lea dat, ahte dat lasiha sámegielaid oidnoma ja gulloma iežas guovllus, olles Sámis ja Suomas. Seamma láhkai giellabeassi lasiha ja láhčá dárbbu sámegielat mánáidkultuvrii, skuvlaoahpahussii ja sámegielat bálvalusaide.

Giellabeasis lea olu buorre maiddái ovttaskas máná dáfus. Árradis, dievaslaš giellalávgun lea nubbin beaktileamos giela oahppama vejolaš hápmi. Beaktileamos ja lunddoleamos vuohki lea dieđusge giela oahppan ruovttus. Veardidettiin dasa, ahte mánná álggášii oahppat sámegiela easkka skuvlaagis, vierrogiellan moadde diimmu vahkus, giellabeasi váikkuhusat leat dovdomassii čiekŋalut ja viidásut. Juos mánná álggaha giellabeasi árramánnávuođas 0-3-jahkásažžan, son oahppá sámegiela rattát suomagielain (ja/dahje vejolaččat mainna nu eará gielain). Dalle gažaldagas lea bálddalas guovttegielatvuohta. Juos fas mánná álggaha giellabeasi ovdamearkan 4-5-jahkásažžan, son lea geargan oahppat vuosttas dahje vuosttas gielaid. Dalle giellabeassi sáhttá fállat maŋŋálas guovttegielatvuođa. Goappáge dáhpáhusas mánná juksá buoremus dáhpáhusas funktionála guovttegielatvuođa skuvlaagi rádjai. Ávžžuhuvvo, ahte giellabeasi livččii buorre álggahit nu árrat go vejolaš, vuoi mánná geargá máŋga jagi leat lávga oasálažžan sámegielat ja sámekultuvrra birrasis ovdal skuvlamáilbmái sirdáseami.

Guovttegielatvuođas leat valjis buorit váikkuhusat máná ovdáneapmái ja boahttevuhtii. Dutkamušaid mielde  oassesuorggit, gos váikkuhusat oidnojit, leat ee. hutkáivuohta ja problemačoavdinnákca. Giella lea oktavuođas olbmo jurddašeapmái ja máilmmigovvii, ja eanet go okta giella dárkkuha eanet vugiid hábmet máilmmi ja doaibmat das. Guovttegielatvuohta lasiha máná gielladiđolašvuođa: son oahppá áddet gielaid gaskasaš erohusaid ja oppalohkái hábmet dan, ahte olbmuin leat iešguđetlágan gielat. Sutnje sáhttá leat álkit oahppat go ovttagielat mánáin vierrogielaid boahttevuođas, danin go son máhttá guovtte sierra giela ráhkadusaid.

Sámegielat ellet nana ealáskeami áigodaga. Sámegiela dáidu rahpá mánnái máŋggalágan vejolašvuođaid, juos jurddaša vaikkeba dušše geavada stuđeren- ja bargodilálašvuođaid. Sámegielat ámmátbargit váilot olu ee. buot sosiála- ja dearvvasvuođasurggiin ja árrabajásgeassima ja skuvlema surggiin. Media- ja kultursurggiid vejolašvuođat šaddet máŋggageardásažžan sámegiela dáiddu ja sámekultuvrra dovdama mielde. Sámiid ruovttuguovllus almmolaš bálvalusaid galgá sámi giellalága mielde fállat sámegielain, nu ahte sámegiela dáidu gehččojuvvo ovdun máŋggaid sierra surggiid bargguin.

Giellabeasi divraseamos addámuša mánnái ii goittotge sáhte mihtidit geavada ovdduid bokte. Dat laktása máná bajásšaddamii iežas servošis, sogas ja kultuvrras. Dat laktása máná ahtanuššamii olmmožin máilmmis. Giellabeasi bokte mánná oažžu lávgadut oktavuođa dološ buolvvaide ja buoret vejolašvuođa sirdit giela ja kultuvrra ovddos guvlui boahttevaš buolvvaide. Son šaddá njealji riikka sámiin čohkiidan oppalašvuođa oassin, oahppá dovdat máilmmi eará álbmogiid ja oaidnit dakkár máŋggahápmásašvuođa, mii ovttagielat olbmuin báhcá álkit čihkosii.