Dávjá jerrojuvvon gažaldagat

Dábálaččat erenomáš njuovžilit. Lea dehálaš áddet, ahte mánát eai leat seamma láhkai gitta sánálaš kommunikašuvnnas nugo rávesolbmot. Fuolaheapmi, berošteapmi, gulahallan, miela miel doaimmat ja suohtas searvi leat mánnái olu dehálut go giella, mainna sutnje hállojuvvo. Bargit čájehit mánnái máŋgga láhkai, ahte su áddejit ja su dárbbuide reagerejuvvo. Mánná sáhttá iešvuođaidis mielde leat jogo hirbmat beroštuvvan ođđa gielas dahje vuogáiduvvat dasa nugo das ii livččii mihkkige erenomáš. Máná ahki sáhttá váikkuhit áššái. Mánná, gii boahtá vuosttas háve eallimis dikšui ruovttu olggobeallái, ii jáhkkimis vávjje giellabeasi giela. Kánske son navdá, ahte divššus galgáge hállat eará láhkai! Muhtumin stuorát mánná sáhttá kommenteret álggos imaštallamiin dahje negatiivvalaččatge ođđa giela, eandaliige jos son leamaš ovdal suomagielat beaivedivššus, muhto dat manná dábálaččat fargga meattá. Vánhemiid gánneha eandalii čilget stuorát mánnái ovddalgihtii, mas giellabeasis lea gažaldat.

Ásodatskuvllas dilli lei vearrámus dáhpáhusas dakkár, ahte sámegielat mánná ráŋggáštuvvui su máhttin áidna giela hállamis, iige oktage rávesolmmoš ádden su giela ja kulturduogáža. Eanetlogugielat ásodatskuvlla čuovvumuššan máŋga sámemáná masse iežaset vuosttas giela. Giellabeasis mánná oažžu hállat su máhttin giela ja sutnje čájehuvvo čielgasit, ahte su áddejit ja sus fuolahuvvo, vaikke sutnje hálloge eará giella. Doaibman vuođđuduvvá sámekultuvrii. Máná vuosttasgiella ii badjelgehččojuvvo iige dolvojuvvo eret, baicce son oažžu dan báldii nuppi giela.

Dát dollojuvvo dávjá prinsihppan árradis, dievaslaš giellalávgumis, ovdamearkan ruoŧagielat giellalávgumis Suomas. Ruoŧagielat giellalávguma ja sámegielat giellabeasi duogášdilli, vuolggasajit ja ulbmilat leat goittotge máŋggain osiin hui earáláganat. Sámegielaid dilli lea nu áitatvuloš ja rašši, ahte mánnái galgá figgat addit buot vejolaš doarjaga sámegiela oahppama várás. Árrat álggahuvvon giellabeassi ja sámegielat kontávttat dan olggobealde dahket vejolažžan nana gielaoahppama ovdal skuvlaagi. Dát lea dehálaš, danin go skuvlabirrasis suomagiela ja suomagielat kultuvrra váikkuhus lea vissásit nanus. Guovtte dahje máŋgga giela oahppan seammá áigge ruovttus dahje ruovttu olggobealde lea áibbas normála – máŋggain guovlluin máilmmis dábálut go ovttagielagin šaddan.

Rávesolmmoš sáhttá buohtastahttit giellabeasi dasa, ahte ieš gárttašii giellabirrasii, gos ii ádde giela, maid hállet. Máná dilli giellabeasis lea goittotge áibbas eará. Smávvamánás leat hui viiddes kognitiivvalaš ja psyhkalaš válmmašvuođat oahppat giela ja máŋggaid gielaid rattát. Sus eai leat gillii ja oahppamii gullevaš ovdagáttut. Giellabeasis giella ii oahpahallo sierra oahppoávnnasin ja objeaktan muhto mánná oahppá dan lunddolaččat doaimma olis. Gielaoahppan, mii laktása konkrehtalaš bargamii, lea beaktil.

Olbmo gielladáiddus passiivvalaš gielladáidu (ádden) ja aktiivvalaš gielladáidu (hállan) sáhttet leat hui sierra dásis. Passiivvalaš gielladáidu ovdána nugo iešalddes mánás, gii lea fásta giellabeasis, muhto aktiivvalaš gielladáiddu oasil ovdáneapmi lea hui individuálalaš. Giellabeasis máná ii galgga iige oaččo bágget hállat sámegiela, ja muhtin mánát sáhttet guhkáge bissut dan gielas, mii lea sidjiide alcceseaset álkimus, dahjege vuosttasin ohppon gielas. Giellaválljema sáhttá nappo stivret muhtinlágan uhcán rahčama láhka. Sáhttá maiddái leat, ahte mánás ii vel leat sátneráju guoski válmmašvuohta buvttadit hállama; sonhan sáhttá hállat ieš dušše, jos sutnje leat addojuvvon bargoneavvut hállamii. Sierra mánáin leat iešguđetlágan beroštumit ja individuálalaš doaladumit máilbmái – nu maiddái gillii. Ovdamearkan máná sosiálalaš buohtastuvvama dárbu, ieš- krihtalašvuohta ja máŋggat eará lunddolaš temperameantta iešvuođat sáhttet váikkuhit su giellaválljemii sáme- ja suomagiela gaskkas. Maiddái skihpáriid ja ruovttu gielladilli ja birrasa doaladumit sáhttet nappo váikkuhit. Vaikke giellabeassemánná ii vel hálašiige ieš sámegiela, gielaoahppanproseassa lea jotkkolaččat jođus.

Sáhttá ná deahtistit, ahte sámegielat rávesolbmot golladit áiggiset mánáiguin nu olu go vejolaš hállamiin sámegiela. Millosepmosit dakkár áššiid ja dakkár bargama olis, mat geasuhit mánáid. Giellabeasis dát dárkkuha dan, ahte bargoveahka galggašii oassálastit nu olu go vejolaš mánáid oktasaš stoahkamiidda ja nuppe dáfus maiddái galggašii duollet dálle várret áiggi sierra juohke mánnái. Dán láhkai sámegiela hálli rávesolmmoš addá mánnái gielalaš málle ja bargoneavvuid sámegiela hállamii. Giellabeasi olggobealde vánhemiid lea dehálaš fuolahit das, ahte mánná gullá sámegiela máŋggabealagit ja sierra oktavuođain. Dušše gullan ii goittotge ovddit aktiivvalaš gielladáiddu muhto dasa dárbbašuvvo vuorrováikkuhus. Juos vánhemat eai ieža bastte sámástit  mánáin, livččii dehálaš ohcat kontávttaid eará giellahálliide ovdamearkan soga, oahppásiid dahje servoša doaimma bokte. Máná sáhttá figgat roahkasmahttit sámegiela hállamii maiddái jearahallamiin, mii dát lea sámegillii, mo man nu ášši sáhtášii dadjat sámegillii. Lea gitta goittotge mánás, doaibmágo jearahallan – muhtin mánát hárdašuvvet ja nuppit movttáskit das.

Lea hui dábálaš, ahte mánát hállet giellabeasis gaskaneaset suomagiela. Dakkárge mánát, geat hállet aktiivvalaččat sámegiela giellabeasi rávesolbmuiguin, sáhttet stoahkat gaskaneaset álot suomagillii. Nappo lea maiddái mánát, geat geavahit gaskaneaset goappáge giela dahje dušše sámegiela.  Giellaválljen laktása giela almmolaš dillái. Sámegielat giellabesiid mánát leat hárjánan dasa, ahte eanetlohku sin dovdan mánáin hállá suomagiela, sin ruovttugiellan lea dávjá dušše suomagiella, ja ovdamearkan mánáidkultuvra sin birra lea buorre muddui suomagielat. Mii rávesolbmot sáhttit diđolaččat mearridit, ahte hállat gaskaneamet sámegiela, danin go atnit dan dehálažžan, ja dat leage sámegielaid ealáskahttima dáfus okta dain vealtameahttun válljemiin. Mánát doibmet goittotge hárve dákkár árvoválljemiid vuođul. Mánáid ii sáhte bágget, iige “hállet dal sámegiela!” -tiippalaš reageren mánáid stoahkamiidda ii guhkit áiggis leat mávssolaš. Dillái sáhttá váikkuhit buoremusat nu, ahte bargoveahka oassálastá mánáid stoahkamiidda nu olu go vejolaš. Sámegielat rávesolbmo báikki alde orrun duvdá dávjá dan, ahte mánát hállet sámegiela maiddái nuppiide. Nubbi vuohki lea gielalaš málle addin nu, ahte mánáide miela miel duhkorasat, spealut jna. geavahuvvojit nu olu go vejolaš maiddái oktasaš doaimmain. Go mánát ožžot rávesolbmos sámegielat málle vaikkeba biilaraŧiin stoahkamis, sii sáhttet álkibut hállat sámegiela biilaraŧiin stoagadettiin maŋŋáge, go rávesolmmoš ii leat mielde.

Giige ii hála giela álggos norpmaid mielde – ii maiddái ovttagielagin šaddi suoma- dahje eaŋgalsgielat mánná. Stuorra eanetlogugiela mánná goittotge gullá ja beassá geavahit nu olu, ahte máná gielalaš feaillat báhcet eret dábálaččat árramánnávuođa maŋŋá almmá stuorát rahčama haga. Sámegielat máná buohta dilli sáhttá leat nuppelágan: giellafeaillat ja gielladáiddu váilevuođat sáhttet gullot gielas guhká árramánnávuođa maŋŋáge, juos áššái ii giddejuvvo fuopmášupmi. Rivttes vuohki reageret máná gillii ii goittotge leat feaillain njuolgga fuopmášahttin, máná hállama gaskkalduhttin, guhkkin eret ahte mánná hehppejuvvo. Giellabeassemáná dadjan juohke sámegielat sátni lea lávki ovddos guvlui! Máná sámegielat hállamii galgá álot reageret positiivvalaččat ja roahkasmahttimiin, vaikke das livččege valjis feaillat. Buoret vuohki divvut feailla lea geardduhit sáni dahje ášši rivttes hámis. Juos sámegielat rávesolmmoš – giellabeasis dahje ruovttus – fuopmáša máná sámegielas dihto fásta váttisvuođaid, gánneha ohcat dakkár materiála, nugo teavsttaid, hoahkamiid dahje stoahkamiid, main dát giellaášši boahtá ovdan. Juos ovdamearkan vássán áigehápmi dagaha dávjá váigatvuođaid, gánneha mánnái lohkat máidnasiid, main geavahuvvo olu dát áigehápmi, ja ságastit muitalusa birra mánáin. Sáhttá maiddái váldit vuohkin jearahallat máná beaivvi dahje vahkuloahpa birra nu, ahte vássán áigehápmi boahtá ovdan nu gažaldagain go vástádusain.

Go hállojuvvo dearvvas, dábálaččat ovdáneaddji mánás, vástádus lea čielggas: ii dagat. Muhtin dutkamušain lea gávnnahuvvon, ahte máŋggagielat mánáin lea giellaovdáneamis smávva ádjáneapmi, mii goittotge dássána ovttagielat mánáid ektui maŋimustá skuvlaagis. Nuppit dutkanbohtosat fas čujuhit dasa, ahte dakkár ádjáneapmi ii leat olláge. Sámegiela oahppan sáhttá oidnot máná suomagielat hállamis: mánná sáhttá ovdamearkan dihto agis geavahit sámegielat sániid suomagiela siste dahje sojahit suomagielat sániid sámegiela morfologiija mielde. Dát lea normála ášši guovttegielatvuođas, ii mearka heađuštusas. Sámegiela váikkuhus máná suomagielat hállamis jávká eanaš mánáin johtilit, danin go váldogiellan suomagiella gullo viidát birrasis. Ovttage giellabeassemánás ii leat vissásit báhcán suomagiella oahpatkeahttá sámegiela dihtii! Guovttegielatvuođa olis boahtán gielladiđolašvuohta (ng. metagielalaš kompeteansa) sáhttá maiddái váikkuhit positiivvalaččat suomagiela ovdáneapmái ja eará gielaid oahppamii.

Buorre, ahte vánhemat dán dilis háliidit fállat mánnái sámegiela dáiddu! Buoremus livččii dieđusge, juos vánhemat dahje nubbi sudnos sáhtášii oahpahallat máná oahppan sámegiela. Dása leat dán áigge ain buoret vejolašvuođat, go sámegielaid rávesolmmošoahpahus lea fállun nu luohkkálatnja- go virtuálaoahpahussan, oanehis kurssain olles jagi guhkkosaš intensiivaoahpuide, ja materiálat iehčanas stuđeremiige gávdnojit ain eanet. Juos vánhemiin ii leat vejolašvuohta man nu sivas oahpahallat sámegiela, gánneha muitit, ahte man beare giela máŋggabealat hállan mánnái ovddida su jurddašeami ja gielalaš kapasitehta; loga ja loga maiddái hoahkamiid mánnái nu olu go sáhtát dainna gielain, man máhtát. Mánnái gánneha eandalii ohcat sámegielat kontávttaid lagašservošis ja oktasaš doaimmaid bokte, ja ruovttus sáhttá geavahit ávkin sámegielat media ja kulturfálaldaga. Girjjiid sáhttá lohkat mánnái sámegillii uhcánašge gielladáidduin, gohan oahpahallá vuođđoáššiid jietnadeamis. Sámegielat fulkkiid ja oahppásiid gánneha roahkasmahttit sámástit mánáin. Maiddái lagašservoša positiivvalaš ja roahkasmahtti doaladupmi ovddida máná giellaovdáneami!

Gánneha geavahit, ja ii hehtte! Uhcánašge sámegiela geavaheapmi lea buoret go ii mihkkige. Mánnái sáhttá vaikkeba dadjat dihto frásaid álot sámegillii, ja girjjiid lohkan, lávlun ja hoahkamiid lohkan lihkosmuvvá vánhemis uhcánašge sámegiela dáidduin. Giella ahtanuššá, go dan geavaha, ja gulahallan iežas mánáin lea erenomáš motivašuvdna gielladáiddu nannemii. Buot mánát eai reagere álot positiivvalaččat dasa, juos vánhen álgá hállat ruovttus eará giela go ovdal, muhto vuostálastin dábálaččat manná johtilit meattá. Giellabeassemánná gullá sámegiela giellabeasis ja sávvamis vejolašvuođaid mielde máŋgga earáge oktavuođa bokte, iige iežas vánhema váilevaš sámegiella hehtte su oahppama. Dieđusge vánhema gánneha giddet fuopmášumi gillii. Lihkus sátnegirjjit, neahttasátnegirjjit, gielladárkkistanprográmmat ja oahppamateriálat veahkehit sámegiela ealáskahttimis ja doalaheamis dálá vánhemiid.

Lea gitta das, mii lea mihttomearrin. Juos ulbmilin lea sámegiela viiddes ealáskeapmi olles servošis, de giellabeassi ii reahke. Buolvvaid gaskasaš giela sirdáseapmi lea giela eallinfámu vealtameahttun oassi, ii miige doaibma sáhte buhttet bearraša rolla giela ja kultuvrra gaskkusteaddjin. Giellabeassi ii maiddái vissásit okto reahke dasa, ahte sámegielas boađášii mánnái lunddolaš ja njuovžilis geavahangiella loahppaeallima várás. Dása váikkuhit olu sámegielat kontávttat giellabeasi olggobealde ja giellabeasi maŋŋá, nugo ruoktu ja skuvla. Vánhemiid rahčan sámegiela ovdii lea mearkkašahtti positiivvalaš doarjja mánnái, ja vástideaddji láhkai vánhemiid passiivvalašvuohta giela ektui sáhttá dovddahit mánnái, ahte gažaldagas ii leat oalle mearkkašahtti ášši, dahje ahte giella gullá dušše giellabeassái. Máilmmiviidosaččat áitatvuloš gielaid ealáskahttima okta dábáleamos váttisvuođain lea dat, ahte vánhemat vurdet menddo olu virggálaš institušuvnnain (maiddái árrabajásgeassimis) iežaset giela gádjumis eaige leat gergosat ieža rahčat dan ovdii.

Gielalaš ja kultuvrralaš assimilašuvdna lea olles sámeálbmoga guoski tragediija, man luottat eai jávkka oatnelanbottas, vaikke ovdáneapmi leage máŋgga láhkai jorggihan positiivvalaš guvlui. Giellaealáskahttima goahcá dávjá dat, ahte olmmoš ii bastte rievdadit iežas gielalaš láhttema, vaikke kánske háliidivččege. Boarrásut sápmelaččain sáhttá leat nana doaibmanmálle, man mielde mánáide gulláge suomastit – ja dán láhkai son lea kánske bargan iežas maŋisboahttiiguin. Sámegiela hállan sáhttá oppalohkái dagahit negatiivvalaš dovdduid ja muitogovaid. Giellaealáskahttima buktin sámegielaid ovddideapmi ja modernisašuvdna sáhttet datge duššástuhttit boarrásut sámegiela hálliid: iige nuorra sámásteaddjiid hállama šat oppa ádde! Sáhttá maiddái leat váttis luohttit dasa, ahte giellabeassemánná  ádde sámegielat hállama bures, vaikke ieš kánske vástidage dábálaččat suomagillii. Ee. ovdalis máinnašuvvon sivat sáhttet dagahit dan, ahte ii iežas lagašsearvvuš álo, ii goittotge álggos, bastte geavahišgoahtit sámegiela mánáin. Dakkár dilli eaktuda áddema ja áiggi. Rabas ságastallan sáhttá veahkehit, ja kánske dange buorebut positiivvalaš ovdamearkkat: juos kránnjá geardde hállá áddjubiidda ja áhkkubiidda sámegiela, de manin in dasto munge!

Nu lunddolaš ja positiivvalaš proseassas go guovttegielagin šaddamis leage gažaldat, dat lea mánnái maiddái psyhkalaš ja emotionálalaš proseassa, masa laktásit máŋggalágan muttut. Maŋosmannan sáhttáge leat dehálaš lávki ovddos guvlui mánnái. Lea viehka dábálaš, ahte giellabeassemánnái bohtet dovdamušat dahje bottut, mat mannet meattá, ja goas sámegiella dahje giellabeassi orrot leamen váivvi. Mánná sáhttá burgit dakkár dovdamušaid dušše vánhemiidda dahje čájehit daid maiddái giellabeasis. Duollet dálle boahtti dovdduid burgimii ii gánnet darvánit liiggás. Árrabajásgeassima giella- ja kulturbiras lea okta dain lohkameahttun válljemiin, maid vánhemat barget máná beales – ii dan ipmašut ášši. Vánhen ii galgga dovdat sivalašvuođa das, ahte son lea válljen máná buorrin juoidá dakkára, man mánná geažosáigge ii vásit suohtasin. Stuorát mánnái gánneha hállat rahpasit das, manin son lea giellabeasis, mas son bázášii haga almmá giellabeasi, ja manin sámegiela dáidu lea sutnje ávkin. Juos máná negatiivvalaš hállan sámegiela, sápmelašvuođa dahje giellabeasi birra joatkašuvvá guhká dahje álgá hehttet joavkku doaimma, vánhemat ja giellabeasi bargit galget ovttas smiehttat, mo ášši livčče buoremus gieđahallat. Negatiivvalaš hállan sáhttá maiddái darvánit mánás nubbái.

De lea. Vuollái skuvlaahkásažžan ožžojuvvon guovttegielatvuođas leat dutkamušaid mielde valjis buorit váikkuhusat máná ovdáneapmái, vaikke kontákta nuppi gillii hedjonivčče dahje boatkanivčče muhtin áigái. Giellabeassi nanne máná sámekultuvrra dovdamuša ja identitehta, ja dat láhčá mánnái vuođu sámegiela maŋit aktiverema várás, vaikke skuvlaoahpahusa ii sámegillii oččošiige. Sámegielaid oahpahus lea oažžumis dávjá daidge báikegottiin, gos sámegiella ii geavahuvvo oahpahusgiellan, ja lága mielde sámegiela eatnigiellan hálli mánás lea vuoigatvuohta sámegiela oahpahussii skuvllas. Sámedikki ja Ohcejoga gieldda sámegielaid gáiddusoahpahusa pilohtaprošeavtta bokte, mii lea álgán jagi 2018, vejolašvuođat sámegiela studeremii gáiddusoktavuođaid bokte bohtet nanosmuvvat olles Suomas. Maiddái sámegielat ja guovttegielat (suoma – sáme) skuvlaoahpahusa jearru ja eavttut leat jotkkolaččat lassáneamen maiddái sámiid ruovttuguovllu olggobealde. Sámiid ruovttuguovllus sámegielat oahppis lea fas vuoigatvuohta oažžut váldoáššis sámegielat skuvlaoahpahusa. Juos dát vuoigatvuohta ii ollašuva, gánneha váldit oktavuođa skuvlla jođiheaddjiide, iežas gildii dahje Sámedikki skuvlenčállái ja gielladorvočállái.

Mánná gal birge. Skuvlaoahpahus lea su várás, ii vánhemiid. Oahppaplánaid ja skuvlakultuvrra  nuppástusaid mielde ruoktoleavssut ja iskosiidda lohkan eai šat leat seammá rollas go 30 jagi dassái. Vánhemat sáhtte doarjut máná skuvlavázzima muđuige go girjjiin jearahallamiin ja girjjálaš bargobihtáin veahkehemiin. Dávjá sámegielat oahpahusas geavahuvvon materiálat gávdnojit maiddái suomagillii – ja váidalahtti lea, ahte máŋggat gárvves oahppogirjjit dušše suomagillii – nu ahte háliidettiin vánhemat bastet gal čuovvut materiálaid. Juos leavssut ja máná skuvlavázzimis veahkeheapmi dovdošgohtet bearraša gielladili dihtii leat váddásat, gánneha leat oktavuođas oahpaheaddjái juo ovdal máná sirdáseami skuvlii.

Ovttačilggolaš vástádus dása ii leat. Válljema meroštallá máná gielladáiddu ja bearraša ulbmiliid lassin lunddolaččat dat, makkár oahpahus máná iežas skuvllas lea fállun. Ovdamearkan anárašgielat giellabeassemánát leat Anáris sirdásan measta oalát anárašgielat ovda- ja vuođđooahpahussii. Ohcejogas lea doaibman sáme- ja suomagielat luohkáid bálddas sierra giellalávgunluohkká, gosa oassi giellabeassemánáin lea sirdásan. Nuortalašgielat ávnnasoahpahus leamaš fállun dušše Čeavetjávrri skuvllas muhtin ávdnasiin, nu ahte Avvila nuortalašgielat giellabeasi mánát leat sirdásan suomagielat oahpahussii ja ožžon giellaoahpahusa nuortalašgielas. Vánhemiid lea buorre muitit, ahte vuođđooahpahuslága mielde sámegielat skuvlalaččas lea sámiid ruovttuguovllus vuoigatvuohta oažžut váldoáššis sámegielat skuvlaoahpahusa. Juos dát vuoigatvuohta ii ollašuva, gánneha váldit oktavuođa skuvlla jođiheaddjiide, iežas gildii dahje Sámedikki skuvlenčállái ja gielladorvočállái.

Muhtumin gullá hállamin dievaslaš guovttegielatvuođas dahje dássedettolaš guovttegielatvuođas. Dáid doahpagiin lea ovdamearkan gielladutkamušas luhppojuvvon, go lea áddejuvvon buorebut go ovdal dat, ahte olbmo eallimis sierra gielain sáhttet leat hui sierralágan rollat ja dásit. Guovttegielatvuohta ii dárkkut dahje eaktut dan, ahte olmmoš hálddaša guokte giela justa seamma bures buot oassesurggiin (ádden, hállan, čálalaš dáidu jna.) ja buot fáttáid oktavuođas. Giela eallinfápmu ja servodatlaš sajádat sáhttet váikkuhit guovttegielatvuhtii hui nannosit, ovdamearkan nu, ahte eanetlogugielain skuvlejuvvon vehádatgiela hálli ii máhte olláge čállit iežas giela. Liikká sus leat čielgasit guokte giela, maiguin son doaibmá eallimis. Funktionála guovttegielatvuohta lea doaban figgamuš buktit ovdan dán gielladáiddu ja gielladili máŋggahámatvuođa. Giellabeasis sámegiela oahppan mánná hállá skuvlla álggedettiin dávjá nannosabbot suomagiela go sámegiela, juos ášši guorahallo vaikkeba sátneráju viidodaga ja sániid sojaheami dásis. Nuppe dáfus sámegiella sáhttá leat sutnje lunddolut giella dakkár fáttáid olis, mat leat sutnje oahppásut giellabeasis go ruovttus. Máná sámegielas sáhttá leat valjis suomagiela váikkuhus, muhto nuppe dáfus maiddái suomagielas sáhttá vuhttot sámegiela váikkuhus. Dakkár mánás leat guokte giela, maiguin son bastá doaibmat sierra diliin. Dát lea funktionála guovttegielatvuohta.

Gánneha vuolgit čielggadit vejolašvuođaid giellabeasi vuođđudeapmái váldimiin oktavuođa ovdamearkan čuovvovaš oassebeliide: iežas guovllu sámesearvi, juos dakkár lea; iežas gieldda dahje gávpoga árrabajásgeassinhoavda dahje vástideaddji; Sámedikki giellabeassejođiheaddji dahje gielladorvočálli. Ođđa giellabeassejoavkku álggaheapmi ii vealttakeahttá dáhpáhuva oatnelanbottas. Juos doibmii háliiduvvo stáhtadoarjja, dan ohcan čuovvu dihto jahkeáigetávvala, iige ođđa joavkkuid čáhkadeapmi dihto vuođul dahkkon bušeahtaide dávjá lihkosmuva. Sámediggi priorisere ruhtadanmearrádusain giellabesiid joatkašuvvama, mat leat juo doaimmas.  Juos gielda bastá goittotge álggos váldit vástu doaimma ruhtadeamis, dilli lea álkit. Gielddain lea Suomas geatnegasvuohta lágidit árrabajásgeassima sámegillii dakkár mánáide, geaid eatnigiella lea sámegiella. Juos eatnigiella lea suomagiella dahje mii nu eará, nugo giellabeassedoaimma dárbbašeaddji mánáin dávjá lea, gielda ii leat geatnegahtton lágidit doaimma. Juos giellabeassedoaimma ii leat vejolaš álggahit, galgá ohcat eará vugiid sirdit giela ja kultuvrra mánnái.

Gal gánneha. Vaikke sámegielaid gaskasaš erohusat leat viehka stuorrát, man beare sámegiela dáidu rahpá mánnái uvssaid maiddái iežas soga sámegiela oahppamii maŋŋá. Sámekultuvrra ja -identitehta dáfus mii beare giellabeassi lea mánnái buorrin. Mánnái gánneha muitalit dili birra rahpasit, ja su iežas ovdánanmuttuid ja beroštumi mielde su sáhttá oahpásmahttit iežas soga sámegillii. Mánná ii moivašuva moatte sámegiela gullamis iežas eallimis! Sierra sámegielaid gullan leamaš historjjálaččat jurddašettiin oalle dábálaš sápmelaččaid eallimis. Leat maiddái giellabeassemánát, geaidda hállojuvvo ruovttus eará sámegiella go giellabeasis, iige dat leat prinsihpalaččat makkárge problema.

Sámegielaid suopmaniid riggodat lea dehálaš ášši. Dálá áitatvuloš ja rašes dilis resurssaid galgá goittotge čujuhit dasa, ahte mánát oppalohkái ohppet giela. Sámi árrabajásgeassima suorggis lea duođalaš vátnivuohta skuvlejuvvon, gielladáiddolaš bargiin, iige leat vejolaš dáhkidit dihto mánnái dahje dihto jovkui justa dihto suopmana hálli bargi. Dakkár dilis vánhemat ja sohka galget fuolahit iežaset suopmana sirdimis dahje dasa oahpásmahttimis. Buoremus livččii, ahte mánná beasašii oahppat iežas suopmana vánhemiiguin dahje fulkkiiguin giellabeasi olggobealde. Gánneha maiddái ohcat heivvolaš báddehusaid, nugo musihka, mánáidprográmmaid dahje arkiivabáttiid.

Dát boahtá guovtte áššis: sámegielaid almmolaš giellasosiologalaš dilis ja dasa laktáseaddji bargiid váilumis. Anárašgiela ja nuortalašgiela giellaservošiin, nugo maiddái máŋggain báikkiin davvisámegiela hállanguovllus (ovdamearkan Vuohčču), sámegiela sirdáseapmi buolvvas nubbái boatkanii máŋggain sogain ollásit ovdal giellaealáskahttima áigodaga. Dát dárkkuha dan, ahte guoskevaš servošiin eai leat olláge dahje leat dušše ovttaskas dihtoahkásaš olbmot, geat leat oahppan sámegiela eatnigiellan. Dili govvida dutkansuorggi tearbma “láhppon buolva”. Juos ja go sámegiella háliiduvvo máhcahuvvot dáid servošiidda, galgá dohkkehit dan, ahte giela ealáskahttet ja sirdet ovddos guvlui maiddái olbmot, geat leat ieža oahppan giela skuvllas ja/dahje rávesolmmožin. Nugo lea gávnnahuvvon, sámi árrabajásgeassima suorggis lea duođalaš vátnivuohta skuvlejuvvon, gielladáiddolaš bargiin. Dasa váikkuhit sihkkarit máŋggat earáge sivat go gielladilli, ovdamearkan suorggi heajos bálká barggu gáibádusaid ektui, sihke garra gilvu sámegielat ámmátolbmuin sierra surggiid gaskkas. Dán dilis lea mávssolaš ášši, ahte ieš giellaealáskahttima bokte sámegiela oahppan olbmot leat gergosat oassálastit giellaealáskahttimii giellabeasis. Giellabeassebargiide livčče dehálaš ohcalit vejolašvuođaid iežas gielladáiddu nannemii barggu olis.

Vuosttas lávki lea giellabeasi bargiiguin hállan. Juos iežas giellabeasi bargit eai máhte veahkehit, sáhttá dasto jearrat rávvagiid geas nu sámi árrabajásgeassima ámmátolbmos, geas lea eanet bargohárjánupmi. Sámedikki giellabeassejođiheaddji veahkeha vánhemiid maiddái máná gillii laktáseaddji gažaldagain ja sáhttá dárbbu mielde neavvut vánhemiid ovddos guvlui doarjaga ohcamis. Iežas gieldda mánáidrávvehat ja hállanterapevta máhttet rávvet goittotge almmolaš giellaovdáneami gažaldagain. Juos sis ii leat čehppodat máŋggagielatvuođa ja sámegielaid suorggis, sáhtášii leat buorre jorgalit sámegielat dearvvasvuođadivššára beallái. Sámemánás lea sámi giellalága vuođul vuoigatvuohta oažžut sámegielat dearvvasvuođadikšunbálvalusaid, nu ahte juos iežas gielddas ii doaimma sámegielat dearvvasvuođadivššár, gielda lea geatnegas ordnet bálvalusa omd. oastobálvalussan. Jagi 2018 doaimma lea álggahan sámi giellarávvehat, man bokte mánáid ja bearraša giellagažaldagaide gullevaš rávvema lea vejolaš oažžut Facebook dahje šleađgapoastta bokte dahje telefovnnain.